Nghệ thuật Hương đạo: Khi hương thơm cũng có tiếng nói riêng

Sự hình thành của Hương đạo gắn liền với quá trình du nhập và phát triển của Phật giáo ở Nhật Bản. Nhưng khởi thủy của Hương đạo Nhật Bản được ghi chép trong sử sách là vào năm 595, thuộc thời kỳ Asuka (592 – 710). Bấy giờ có một phiến gỗ lớn trôi dạt vào bờ biển đảo Awajishima thuộc tỉnh Hyogo, được người dân trên đảo mang về làm củi, nhưng khi cho vào bếp lò họ vô cùng kinh ngạc với hương thơm tỏa ra từ đó và quyết định tiến dâng lên Thiên hoàng Suiko. Đến năm 752 thuộc thời kỳ Nara (710 – 794), cùng với đạo Phật, các công thức bào chế hương liệu gồm trầm hương, xạ hương, nhu hương, quế bì đã được thiền sư Giám Chân của nhà Đường truyền bá vào Nhật Bản. 

Vào thời kỳ Heian (749 – 1185), tầng lớp quý tộc Nhật Bản bắt đầu hứng thú với việc thưởng hương. Sự kết hợp các loại hương liệu được quy định theo mùa. Mỗi thay đổi dù rất nhỏ trong thành phần hương liệu cũng sẽ ảnh hưởng đến chất hương. Trong thời kỳ này, việc tặng hương liệu kèm theo một bài thơ cho nhau rất phổ biến.

Thời Kamakura (1185 – 1333), giới Samurai thâu tóm quyền lực và dần được quý tộc hóa bằng những thú vui tao nhã của giới quý tộc. Nghệ thuật thưởng hương từ thời kỳ này có sự kết hợp độc đáo giữa tinh thần võ sĩ đạo và triết lý Thiền của đạo Phật. 

Trong suốt thời kỳ Muromachi (1333 – 1603), Nhật Bản triền miên trong biến loạn. Cảm nhận một cách sâu sắc về sự vô thường của quyền lực và kiếp người sau những mất mát, hoang tàn của chiến tranh, những bậc hiền nhân đã kiến tạo nên nghệ thuật Hương đạo mang đậm triết lý về vẻ đẹp vô thường, cảm thức mùa của người Nhật. Cuối thời Muromachi, nghệ thuật thưởng hương được phát triển thành hai trường phái chính: trường phái Oie (御家流) do quý tộc Sanetaka Sanjonishi sáng lập, có đặc trưng là chú trọng vào tính chất của hương; và trường phái Shino (志野流) do một võ sĩ tên Soshin Shino sáng lập, chú trọng vào nghi thức thưởng hương.

Hương đạo phát triển mạnh mẽ trong xã hội Nhật Bản vào thời kỳ Edo (1603 –1868). Những dụng cụ phục vụ cho nhu cầu thưởng thức Hương đạo được chế tác tinh xảo. Đây cũng được coi là thời kỳ vàng son của Hương đạo. 

Mặc dù thưởng hương bằng khứu giác nhưng thay vì sử dụng cách nói “香を嗅ぐ” (ka wo kagu), người Nhật lại nói “香を聞く” (ka wo kiku), nôm na có nghĩa là “nghe hương”. Ngoài nghĩa đơn thuần là nghe, “聞く” còn biểu thị sự “mài giũa 5 giác quan để thưởng thức bằng cả tâm hồn”. Thưởng hương không thể ngửi qua loa mà cần một quá trình ngưng lắng tâm hồn đậm Thiền tính của nhà Phật. 

Để “nghe” trọn vẹn một cuộc hương, người thưởng thức phải chuẩn bị cả tư thế lẫn tâm thế: Ngồi ngay ngắn, thư thái, tay trái giữ chén hương trầm, từ từ nâng chén lên ngang mũi, tay phải che miệng chén để làn hương trôi qua khoảng không giữa ngón trỏ và ngón cái, hít ba hơi thật sâu. Làn hương thấm vào mũi sẽ đi qua tim và chạm đến đáy tâm hồn. Người thưởng hương khi đạt được độ tĩnh tại sẽ nghe ra chất hương và gọi thành tên. 

Hương trầm được chia thành 6 loại, bao gồm 5 vị đến từ 6 nước: Kyara từ Việt Nam có vị đắng, Rakoku từ Thái Lan có vị ngọt, Manaka từ Malacca và Malaysia không vị, Manaban từ Bồ Đào Nha có vị mặn, Sumatora từ Indonesia có vị chua và Sasora từ Ấn Độ có vị cay. Để có thể phân biệt những mùi hương trầm khác nhau, người thưởng hương phải mất nhiều năm luyện tập và có một khứu giác nhạy bén với mùi hương. 

Vượt lên trên thú chơi thưởng hương mang tính cung đình của các quý tộc xưa, tách khỏi nghi thức dâng hương trọng vọng của tôn giáo, Hương đạo Nhật Bản ngày nay giống như một liệu pháp trị liệu cho tâm hồn, với 10 đức của hương:

1. Tăng khả năng cảm giác

2. Thanh tẩy cơ thể và tâm hồn

3. Thanh lọc cơ thể

4. Xua tan cơn buồn ngủ

5. Chữa nỗi cô đơn

6. An định tinh thần

7. Nhiều không cản lối

8. Ít vẫn thơm lâu

9. Nhiều năm không hỏng

10. Dùng hằng ngày không gây hại

Nghi thức Hương đạo gọi là Kumikou (組香) thường được tổ chức ở các phòng chiếu Tatami dưới hình thức một cuộc thi thưởng hương. Người tham gia thi đấu sẽ ngồi theo kiểu Seiza và xếp thành hình chữ U, hướng mặt về phía Teishu (亭主) - người chủ trì và Koumoto (香元) - người xông hương. Teishu sẽ là người đầu tiên hít ba hơi thật sâu từ chén hương trầm được gọi là Kouro (香炉), sau đó chuyền sang người khách vinh dự ngồi ở bên trái với một cái cúi đầu. Những người khách vinh dự sẽ ngồi gần Teishu nhất và được đón lấy những chén hương đầu tiên từ Teishu. 

Trong một cuộc thưởng hương, người tham gia thi đấu phải gọi đúng tên mùi hương dựa trên ký ức. Người có số điểm cao nhất sẽ nhận được giấy chứng nhận có ghi tên cuộc thi, đáp án và thành tích của mình. 

Kumikou được tổ chức theo hai mùa trong năm, cuộc thi mùa hè có tên gọi “Ayamekou” (菖蒲香) và cuộc thi mùa thu có tên gọi  “Kikuawasekou” (菊合香).

Ngoài ra còn có một trò chơi đoán hương gọi là “Genjikou” (源氏香), sự kết hợp độc đáo giữa Hương đạo với “Truyện Genji” - áng văn học cổ điển thời Heian. Trong Genjikou, Koumoto sẽ xáo lẫn 25 gói hương trầm thuộc 5 loại khác nhau (mỗi loại 5 gói), rồi chọn ra 5 gói bất kì để đốt lên và cho người chơi lần lượt “nghe” qua từng chén hương. Người chơi có nhiệm vụ xác định xem trong 5 mùi hương vừa “nghe” có những hương nào trùng loại với nhau không, câu trả lời sẽ được viết ra giấy. Mỗi mùi hương sẽ được biểu thị bằng 5 vạch thẳng đứng (phần sẫm màu), những mùi hương giống nhau sẽ được liên kết bằng những vạch ngang. Tổ hợp các kết quả có thể có sẽ tương ứng với 52 hương đồ (香の図), tượng trưng cho 52 chương trong số 54 chương của Truyện Genji. Đối chiếu đáp án của mình trên bảng hương đồ Genji, người chơi sẽ ghi tên của chương truyện đó lên giấy đáp án của mình.

Dù là một cuộc thi nhưng Kumikou và Genjikou không có tính hơn thua, phân tranh thắng bại. Người chơi chỉ nương theo làn hương để thanh tẩy mình khỏi những tạp niệm, tận hưởng sự tĩnh lặng giữa cuộc sống ồn ào.